Podłoża uprawowe: torf, włókno drzewne, a może kompost?

Tekst i zdjęcia: dr inż. Jacek Nowak

Instytut Ogrodnictwa – Państwowy Instytut Badawczy w Skierniewicach

Według tej definicji można do niego zaliczyć również pożywkę hydroponiczną oraz powietrze w uprawach aeroponicznych.
W praktyce, jeśli mówimy o podłożach czy substratach, mamy na myśli materiał sypki, który jest wykorzystywany w uprawach roślin w różnego rodzaju pojemnikach lub matach uprawowych. Nie można również zapomnieć, że podłożami są również maty uprawowe produkowane z wełny skalnej używane w dużych ilościach w uprawach pod osłonami pomidorów, ogórków i róż na kwiat cięty.

Kierunek zmian

Problemy związane z uprawą roślin w pojemnikach związane z niekorzystnymi właściwościami gleby polowej oraz nagromadzeniem się w niej patogenów były bodźcem do poszukiwania jednolitego i znormalizowanego podłoża uprawowego. Pierwsze prace w tym kierunku prowadzono w latach 30. ub. wieku w Anglii.

Duże zainteresowanie podłożami obserwowano w ogrodnictwie po II wojnie światowej. Wtedy w skład podłoży wchodził głównie torf wysoki i piasek, ale pojawiały się też pierwsze mieszanki torfu z perlitem i wermikulitem.

Ostatnie lata pokazały, że wykorzystanie profesjonalnych podłoży do produkcji ogrodniczej w Polsce i w świecie znacznie wzrosło. Obserwuje się też większe zainteresowanie wykorzystaniem nowych komponentów do ich produkcji. Wprowadzane nowe technologie i gatunki do produkcji ogrodniczej wymagają opracowania i adaptacji nowych podłoży do upraw, które powinny spełniać zarówno wymagania roślin, jak i wprowadzanej technologii uprawy.

Ważnym czynnikiem jest również aspekt ekologiczny. Intensywna eksploatacja złóż torfowych zarówno w Polsce, jak i w Europie doprowadziła do znacznego wyczerpania zasobów tego surowca, dlatego też wprowadzenie do produkcji substratów komponentów zastępujących torf oraz ulegających biodegradacji jest uzasadniona. Analiza rynku wykazała, że jest duże zapotrzebowanie na nowe i proekologiczne substraty, zarówno do profesjonalnej uprawy roślin pod osłonami, jak i w uprawach amatorskich.

Stan obecny

Obecnie na rynku sprzedawane są podłoża, których głównym komponentem jest torf. W tym celu wykorzystuje się torf wysoki oraz torf niski. Na bazie torfu wysokiego produkuje się substraty przeznaczone do upraw profesjonalnych pod osłonami, głównie warzyw i roślin ozdobnych.

W celu poprawy właściwości torfu, czyli dopasowania do wymagań poszczególnych gatunków roślin, dodaje się do niego różne komponenty zwiększające pojemność wodną oraz powietrzną, buforowość, przepuszczalność i możliwość nawilżenia.

Z reguły materiały usprawniające przepuszczalność podłoża zwiększają również jego zdolność do lepszego nawilżania. Działają one również rozluźniająco, poprawiając właściwości powietrzne podłoża. Najczęściej substraty takie zawierają dodatki, jak: perlit, piasek lub glinkę.

Torf wysoki wykorzystuje się również do produkcji podłoży hobbystycznych. W takich podłożach występuje on w mniejszej ilości (40-70% obj.), ponieważ większy udział niż w podłożach profesjonalnych mają: włókno kokosowe, kora kompostowana, torf niski, keramzyt i piasek.

Torf w ostatnim czasie stał się towarem deficytowym i znacznie wzrosła jego cena. Przyczyną tego jest embargo wprowadzone na Rosję oraz zmniejszenie ilości wydobycia torfu w krajach bałtyckich i Irlandii, które związane jest z dyrektywą Komisji Europejskiej wprowadzającej ograniczenie jego wydobywania.

W związku z tym zakłady produkujące podłoża wykorzystują do produkcji komponenty pozwalające ograniczyć udział torfu wysokiego w masie podłoża. Widoczne jest to zwłaszcza w ogrodnictwie hobbystycznym, gdzie kładzie się duży nacisk na wykorzystywanie surowców zastępujących torf.

Nie bez znaczenia jest tu również świadomość konsumentów związana z ochroną torfowisk. Surowce mogące zastąpić torf, oprócz znanych i często stosowanych jak włókno kokosowe i kompostowana kora z drzew iglastych, to m.in. kompost (zielony), włókno drzewne, węgiel brunatny oraz biowęgiel.

Ze względu na swoje właściwości fizyczne i chemiczne stwarzają one możliwości szerokiego ich zastosowania do produkcji substratów z ograniczoną ilością torfu, przeznaczonych do uprawy pojemnikowej roślin. W Polsce do tej pory w uprawach roślin ogrodniczych mało znane było zastosowanie włókna drzewnego i kompostu przygotowanego z odpadów zielonych do produkcji podłoży przeznaczonych do upraw pojemnikowych.

Udział kompostów zielonych w podłożach kierowanych na rynek profesjonalny jest niski. Są one szeroko stosowane w Holandii, Wielkiej Brytanii, Włoszech i Niemczech, głównie do produkcji podłoży na rynek hobby.

Niestety udział kompostu w mieszankach podłożowych stanowi mniej niż 5%, a zgodnie z sugestią WRAP (The Waste and Resources Action Programme) mógłby stanowić nawet 30% w podłożach profesjonalnych i do 50% objętości w podłożach hobbystycznych.

Wpływ na to ma ją trudności ze zdobyciem dobrej jakości kompostu oraz jego właściwości, które zależą w dużej mierze od procesu kompostowania. Jego udział w podłożu jest zależny od szeregu czynników, m.in. od dojrzałości kompostu, stopnia humifikacji, zawartości składników mineralnych, gęstości objętościowej, porowatości i wielkości cząstek, które są warunkowane przez proces kompostowania.

Poza tym komposty uważane są za najbardziej zmienne:

– fizycznie pod względem gęstości, porowatości i retencji wody,

– chemicznie – odczyn i zawartość składników pokarmowych,

– mikrobiologicznie.

Oznacza to, że trudno jest o  uzyskanie powtarzalnego jakościowo podłoża.

Mimo takich problemów zakłady produkujące podłoża na rynek hobby używają coraz więcej kompostów, których udział w masie podłoża wynosi od 20 do 40% obj.

Włókno drzewne

Wiele podłoży oferowanych na rynku polskim zawiera włókno drzewne, stosowane jako zamiennik torfu. Jego udział w podłożach wynosi od 5 do 70% obj. w zależności od jakości włókna drzewnego i przeznaczenia podłoża. Dobrym rozwiązaniem jest dodawanie włókna drzewnego jako zamiennika torfu w ilości 10–20% objętościowych. Uzyskuje się wtedy lepsze parametry fizyczne podłoża, zwłaszcza właściwości powietrzno-wodne.

W przypadku torfu bardziej rozłożonego można dodać nawet do 30–40% objętościowych włókna drzewnego.

Obecnie podłoża kierowane do upraw profesjonalnych są produkowane na bazie torfu wysokiego, którego udział w całej objętości podłoża wynosi od 70–100%. Rynek profesjonalny potrzebuje podłoży specjalistycznych, które mogą być z powodzeniem stosowane w uprawie roślin ozdobnych, warzywnych oraz w pojemnikowej produkcji szkółkarskiej. Często podłoża te produkowane są na zamówienie producenta warzyw lub roślin ozdobnych. Charakteryzują się one bardzo dobrymi właściwościami fizycznymi i chemicznymi pozwalającymi wyprodukować materiał roślinny bardzo dobrej jakości. Stosowanie torfu wysokiego czy włókna kokosowego jako bazowego materiału do produkcji substratów profesjonalnych ma również swoje wady. Torf stał się towarem deficytowym i drogim, a włókno kokosowe ze względu na wzrost zapotrzebowania ma wyższą cenę zakupu, na którą mają wpływ rosnące koszty transportu i cła. Taka sytuacja zmusza również producentów roślin – nie tylko podłoży –  do poszukiwania nowych, biodegradowalnych podłoży pozwalających wyprodukować materiał roślinny o zbliżonej jakości do tego uzyskanego na podłożu torfowym.

W przypadku rynku hobbystycznego obserwuje się większe zainteresowanie podłożami o ograniczonej ilości torfu lub beztorfowych. Oczekuje się od producenta podłoża o charakterze ekologicznym, o dobrych właściwościach chemicznych, fizycznych i mikrobiologicznych. Takie wymagania stawiają producentom podłoży m.in. sieci handlowe, które w znacznym stopniu poprzez reklamę kształtują potrzeby przyszłego konsumenta.

Niezależnie, czy podłoże jest beztorfowe, czy ma w składzie torf, to rynek hobby potrzebuje podłoży uniwersalnych, jak i specjalistycznych przeznaczonych do uprawy warzyw lub roślin ozdobnych. Dlatego pojawiają się podłoża:

– uniwersalne,

– do warzyw,

– do paproci, storczyków, pelargonii etc.

Wynika to z zapotrzebowania rynku na taki asortyment roślin. Przygotowanie odpowiedniego substratu jest ważne nie tylko do produkcji szklarniowej, ale również do dalszej uprawy na balkonach, tarasach i ogrodzie. Uprawa tych roślin prowadzona jest w pojemnikach lub skrzynkach, a więc w warunkach o ograniczonej objętości podłoża. Ograniczenie ilości torfu w podłożu przeznaczonym do takich upraw jest dużym wyzwaniem dla producentów podłoży. Taki sposób uprawy wymaga podłoża, które pozwoliłoby zatrzymać odpowiednią ilość wody przy zachowaniu dobrych właściwości powietrznych. Zastąpienie torfu włóknem kokosowym, korą kompostowaną, kompostem zielonym lub włóknem drzewnym wymaga szeregu badań zarówno laboratoryjnych, jak i wegetacyjnych na roślinach.